(त) घोँडाको पनि तमु प्ये शास्त्रमा उल्लेख

Jit Gurung

(त) घोडा तमु धर्म गुरू पच्यु क्ल्हेप्रीहरूले (पुइबे त) अथवा बोक्ने घोडा (सवार यात्रा) भनेर प्ये मा पढेको हुन्छ । (था) थाँसो नराम्रो गन्ध,अर्थात दोष,भुत (मो) अ।दि थास्वो हो । (था) लागेपछि हुने विभिन्न कृयाकलपहरू जस्तै (प्होँवा)कल गर्ने,(क्रोवा)रूने,(नेस्योवा (ङ्रिना) हाँस्ने,(प्हुर्था सुर्था) रँ रँ फोँ फोँ) अथवा सुन्निने, (सिन्डे म्हिन्डे) सिग्या म्हग्याँ) मर्ने मृत्यु हुने हराउने अ।दि यो था (मो) दोष थाँस्वो नराम्रो गन्धले लागेर भएको भनेर क्ल्हेप्रीहरूको थाँस्वो भन्ने (प्ये)डाँडिमा भनिएको छ ।
था अ।फै उत्पत्ति भएको भनेर बुझ्न सकिन्छ । म (क्रोँजेत क्रोँजे नाशा) पतल देखि उत्पति भएर सबै भन्दा पहिला घोँडालाइ लाग्दछ भनेर प्येमा उल्लेख गरिएको छ ।
घोँडाको (क्ल्हे)गोसाइले बेलुकि राम्रो सँग बाधेको हुन्छ । घोँडालाइ था लागेको कारण घोँडा रातमा अ।फै अरू मनुष्यको वालि नालि (धान) खान जान्छ । फेरि बिहान भएपछि घोडा अ।फ्नै ठाउँमा जस्ताका तस्तै बाँधिएको अवस्थामा (क्ल्हे) गोसाइले भेटिन्छ ।
यसरि पहिलो,दोस्रो दिन गरि अर्काको खेति वालि लाइ धेरै हानि बनाइदिने गर्छ । यसरि खेति बालि (धानको) गोसाइले घोँडा दिनमा नअ।उने राति भएपछि अ।उने गर्दा रातमा कुरेर
बस्दा घोडा धान खान अ।उने क्रममा जस्को घोडा भए पनि भउस भनेर धानको गोसाइले घोडालाइ (मे त्हने) धनुष वाणले प्रहार गर्छ ।
यसरि घाइते भएको घोँडा,,रगताम्मे भएर गोठमा नगइ सिधै (त प्रागा च्ह्योए च्हारोसि,म लोन्दो प्रोए ङ्हीरोसि) अथवा चुचुरो लेक भिरमा गयर घोँडा अ।फै पल्टिन्छ र तल फेदिमा गएर मर्छ । यसरि मरिसके पछि सिनोलाइ (च्ह्याप्रुमै) कागले ठुङ्दा कागलाइ था ले भेटेको हुन्छ । कुनै बेला कागले नराम्रो अ।वाज गर्ने र नराम्रो समचार दिने गर्छ ।
(थ्वान्द्र क्रोए) गिद्दले पनि था लागेको सिनो खाएको ले उड्ने बेला र बस्ने बेला गिद्दलाइ कठिन हुन्छ । अहिले पनि सत्य नै देख्न सकिन्छ । यो भन्दा पहिलै अरू चरा चुरूङ्गीहरू जस्तै छिट्टै उड्न र बस्न सकिन्थ्यो भन्ने भनाइ पनि छ । यसरि गिद्द उडिरहने क्रममा यसको छाँयाले रूखमा भएको चरा चुरूङ्गी,भिर पाखामा चरिरहेको कस्तुरि मृग,हरिण,तथा पानिमा भएको माछालाइ समेत था लाग्न गएको हुन्छ ।
(च्ह्याप्रुमै) कागको गुणमा रहेको बच्चा पनि था लागेको कारण अ।फै भुइँमा खस्न जान्छ । भुइँमा खसेको बच्चालाइ कुकुर गएर खान्छ । कुकुरलाइपनि था ले भेट्छ र एउटा घरको र अर्को घरको कुकुर एक अ।पसमा टोका टोक गर्दै लडाइँ गर्दछ । फेरि सानो बाल बालिका एक अ।पसमा (१) तिम्रो कुकुरले मेरो कुकुर लाइ पहिला टोकेको,,,(२) अर्कोले भन्छ मेरो ले होइन तिम्रो कुकुरले पहिला टोकेको,,
यि यसरि कल झगडा लडाइँ एक घर र दोस्रो घर हुँदै,,दिदि बहिनि,दाजु भाइ,बाबा अ।मा,बाजे बजै र गाउँमा भएको भद्र भलात्मि,मुख्या जिम्माल,राजा यि सबैलाइ था लागेको कारण कलह, झगडा,लडाइ हुन्छ । (क्या उमि घ्याम) कुचेनि बुढिलाइ थाहा पाएको हुन्छ यि सबै कुराहरू,(अर्बला उर्बला कउँला नउँला ङि)२ कन्य तरूनि केटिहरू लडाइ हेर्न भनेरगएको क्रममा,उमि घ्यामा कुचेनि बुढिले जान दिदैन
तिमिरू तेहा गयो भने था ले भेट्छ अनि दुइ जना लडाइ कल झगडा हुन्छ भनेर क्ल्हेप्रि लिनको लागि (त युरू पध्मा ट्ह्युनिमा)भनेर क्ल्हेप्री लिएर (म क्रोँजेत क्रोँजे नाशा) भन्ने ठाउँमा जान्छ ।
क्ल्हेप्रीले यस कृयकलापलाइ शान्त शुद्द पार्नको लागि (थासोमा) चाहिने सामग्रिहरू कोदो, मकै,सि,जउँ, तिल,नुन जाड,रक्सि,मर्चा,फापर,रू रू (था पुचु) काँडा,दुइनलि बाँसको ढुङ्रो,(कुथो) चित्र,घ्यप्ले सि,केप,प्हम्रि,(कोडे सोत्ले)घैटोको टुक्रा चोखो पनि यि अ।दि समाग्रिहरू तय गरि थासो शुद्दो गर्ने काम सकिए पछि,मात्र सबै ठाउँमा मन्त्रेको पानिले छर्कने र पिउने गरिसके पछि मात्र सबै झै झगडा लडाइँ शान्त साम्य भएको कुराहरू प्येमा यसरि वरण गरिएको छ
। थासो शुद्दो अर्घुं,मृत्यु कार्यमा मात्रै होइनकि अरू बेला नयाँ घर चोख्याउने इत्यदि शुभ कार्यमा पनि गर्न सकिन्छ ।

TPLS कोइँवो धीं स्याङ्जा नेपाल...!

बोन धर्म – संक्षिप्त चर्चा -भेग च्हाक्ली तमु

भेग च्हाक्ली तमु
बैज्ञानिकहरुले पुष्टि गरे अनुसार सूर्यबाट उछिट्टिएर आएको टुक्राबाट बनेको पृथ्वी करिब पैँचालि करोड चालिस लाख बर्ष पूरानो हो भनेकाछन् भने करिब सत्ताईसदेखि पैँतिस करोड बर्ष अगाडि पृथ्वीमा शुक्ष्म जीव प्रकट भएको हुनसक्ने कुरा विभिन्न अनुसन्धानले देखाएको छ । त्यसपछि माछाबाट मानव विकास भएको हो भन्ने तथ्य विकास–क्रम सम्बन्धि ज्ञाताहरु (Evolutionists) ले प्रस्तुत गरेकाछन् भने करिब दुई लाख बर्ष अगाडि मध्य प्राचिनकालमा दक्षिण अफ्रिकाबाट मानव विकास भएको बताएकाछन् । र, करिब चालिस हजार बर्ष अगाडिमात्र अफ्रिकाबाट बसाँई सरी अन्यत्र (युरोप तथा एशिया महादिप) गएको बताइएकोछ भने अमेरिका पुगेको करिब चौध हजार पाँच सय बर्षमात्र भएको तथ्य युनिभर्स टुडेका प्रकाशक फ्रेसर काइनले लेखेकाछन् । यसैगरी ईथोपियाको मध्य वस्ति (Middle Awash) तिर भेटिएको सबैभन्दा पूरानो मानव उपनिवेश करिब एक लाख साठी हजार बर्ष पूरानो भएको पुष्टि गरेकाछन् ।

यसरी पृथ्वीमा जीव उत्पत्ती तथा विकासक्रमसँगै भएको मानव उत्पत्ती र विकासपछिको मानव सभ्यता र मानव सभ्यतापछि मानव जाति तथा पृथ्वीमा भएका सबै सजिव प्राणीको मार्गदर्शन तथा नैतिक दर्शनको रुपमा धर्मको विकास भएको हुनु पर्दछ । धर्म आफै शिद्ध भने होईन, धर्म सिद्ध हुनको लागि संस्कार तथा कर्मको आवश्यता पर्दछ, धर्म भनेको सिद्धान्त हो भने संस्कार तथा कर्म भनेको पद्धति, प्रक्रिया तथा कार्य हो । वर्तमान अवस्थासम्म आईपुग्दा विभिन्न  देश तथा समुदायमा गरी करिब पन्ध्र–बीसवटा धर्महरुको प्रतिपादन भइसकेकोछ भने चर्चामा रहेका अर्थात विकसित धर्मको रुपमा क्रिस्चियन, हिन्दु, बुद्ध र मुस्लिम आदिलाई लिन सकिन्छ । यी धर्महरु विकसित र चर्चामा हुनुकै कारण अहिलेको यो एक्काइसौँ शताब्दिका हामी मानवहरुले यती नै धर्महरुको बारेमा अलि धेरै बुझेकाछौं भने अन्य अविकसित तथा ओझेलमा परेका धर्महरुको बारेमा निश्चित समुदाय तथा केही व्यक्तिहरु बाहेक कमैलेमात्र बुझेकाछन् । यही सन्दर्भमा ओझेलमा परेको अविसित धर्मको रुपमा रहेको वोँन धर्मको बारेमा केही जानकारी गराउने हेतुले मैले यहाँ केही चर्चा गर्ने जमर्को गरेकोछु ।

नेपालको प्रारम्भिक कालदेखि नै तमु जातिको धर्ममाथी विभिन्न प्रहार तथा अतिक्रमण हुदै आएको ज्वालन्त ऐतिहासिक उदाहरणहरु हाम्रो सामु स्पष्ट छ । वोँन धर्मलाई प्राचिन कालदेखि नै मान्दै आएको भएता पनि तमु जातिमाथी हिन्दु धर्म लाद्नको लागि नेपालको तत्कालिन हिन्दु साशक वर्गले जवर्जस्ति हिन्दु धर्म मान्न लगाइएको ज्वालन्त प्रमाण सहितको ईतिहास सबैलाई अवगत नै छ । यसरि हिन्दुकरण गरिनुको कारण अहिले तमु समुदायमा नै नौलो जस्तो हुन पुगेकोछ, यो वोँन धर्म । यसरी विभिन्न धर्म, संस्कार, सँस्कृतिबाट पेलिदै आएको तमु जाति र यस जातिको पैत्रिक कुल–धर्म वोँन लोपोन्मुख अवस्थामा हाल संरक्षण, सम्बर्धन तथा पर्वतनको प्रतिक्षा गरिरहेकोछ । २०४७ सालको जनआन्दोलन पश्चात स्वदेश तथा विदेशमा स्थापित तमु संघ–सँस्थाहरुको “प्ये म्हस्याँ छ्या म्हमु, छ्या म्हस्याँ ल्हु म्हमु, ल्हु म्हस्या म्हि म्हमु ” अर्थात “शास्त्र हराए सँस्कृति हराउछ, सँस्कृति हराए परम्परा हराउछ, परम्परा हराए मान्छे हराउछ ।” भन्ने चर्को नाराप्रति संरक्षणको दृढ अपेक्षा राखेको वोँन धर्ममा अहिले आशाको मुना पलाएकोछ भन्ने मलाई महशुष भएकोछ । जति नै कठिन परिस्थिति आईपर्दा पनि आफ्नो मौलिकता नभुलेका तमु समुदायमा खुल्ला तथा स्वतन्त्र रुपमा आफ्नो धर्म–कर्म, संस्कार–सँस्कृति अनुसार आफ्नो जातिय रितिस्थिति चलाउन र मौलिक पहिचान सहितको आफ्नो जातिय चाडपर्व तथा पूजाआजाहरु गर्न/गराउन बन्देज लगाई जवर्जस्ति हिन्दु धर्म लादिनुको कारण अहिलेको अवस्थामा तमुहरु धार्मिक र सामाजिक विचलनको मारमा परेकोछ । जुन कुरा गत बर्षमा भएको जनगणनामा धर्मको स्तम्भमा आफ्नो पैत्रिक धर्म वोँन लेख्नु पर्छ भनि तमु प्ये ल्हु संघले गरेको अपिलप्रति तमु (गुरुङ्ग)हरुबाट नै आएको “वोँन भनेको के हो?” “वोँन धर्म हो र?” भन्ने प्रश्नहरुले छर्लङ्ग पारेकोछ । यी प्रश्नहरु नै वास्तवमा तत्कालिन हिन्दु शासक वर्गले गरेको चरम अन्याय र अत्याचारको चपेटामा परेका निरिह एवं शोषित तम समुदायको मौन पिडा हो ।

यहि बिडम्बनाकै दुःखद नतिजा हो भन्दा पनि फरक पर्दैन कि, तमु समुदायमा  विधमान मौलिक संस्कार तथा परम्पराहरु– जस्तैः जन्म, छेवर गर्ने, गुन्योचोलो दिने, बिवाह, मृत कार्य तथा पितृकार्य(अर्घौं)  आदी प्राचिनकालदेखि निरन्तर रुपमा गर्दै आएको भएतापनि यी संस्कार तथा परम्परा कुन धर्म वा सँस्कृति अन्तर्गत पर्ने संस्कार तथा परम्परा हुन् भनि कतिपय तमु(गुरुङ्ग)लाई सोध्यौं भने त्यहाँ अनविज्ञता तथा अन्यौलता भेटिन्छ, तर यी संस्कार तथा परम्पराहरु सम्पन्न गर्ने÷गराउने प्रक्रियाहरुको बारेमा सोध्यौं भने वहाँहरुले पूरै क्रमागत रुपमा बेलीबिस्तार लगाउन सक्नुहुन्छ किनभने यसमा वहाँहरुको विश्वास र अनुभव छ । यस्तै–यस्तै मिश्रित परिवेशमा वोँन संस्कार गर्दै हिन्दु वातावरणमा हुर्किएको हुँदा विचलित प्रतिक्रियाहरु उब्जिएको हो । यस्तैगरि वायो पूजा, फैलु पूजा, खेमाँ पूजा, सिल्दो–नाल्दो पूजा, गाउँ पूजा(ट्हो त्हेँ) सिमेभूमे पूजा, ह्योँखु त्हेँ(सह बटुल्ने यज्ञ), छ्योप त्हेँ ,न्होँत्हेँ, क्होइडुलुमरा, योप्रिँ त्हेँ, पार्क त्हेँ फुँसुँ त्हेँ, थाँसो फाल्ने यज्ञ, मि त्हेँ, ईत्यादि सयौं त्हेँ(यज्ञ) हरु तमु गाउँवस्तिहरुमा प्रायजसो घर–घरमा बर्षैपिच्छे गरिने वोँन धर्म संस्कार अनुसारका पूजाहरु हुन् । त्यसैले यी माथी उल्लेखित सबै किसिमका संस्कार, परम्परा तथा पूजाहरु वोँन धर्म अन्तर्गतका हुन् भन्ने कुरा सबै तमुहरुले बुझ्नु आवश्यक छ । हामी तमुहरु अहिले आफ्नो सबै संस्कार तथा परम्पराहरु थाहा भइकन पनि दोधार, दुविधा र  अस्थिरतामा छौं । तसर्थ हामी स्पष्ट हुनु जरुरी छ की हामी तमु जाति तथा समुदायले गर्ने यी माथी उल्लेखित सबै पूजाआजा, परम्पारा तथा संस्कारहरु प्रकृतिपरक हुन् जसमा प्राकृतिक श्रोत तथा वस्तुहरुलाई देवताको रुपमा पूजा गरिन्छ ।

वोँन धर्म तमु जाति अर्थात समुदायमा विधमान पैत्रिक कुलधर्म हो, जुन धर्ममा तमु जातिले प्राचिनकालदेखि नै विश्वास राखी अनुशरण गर्दै आइरहेकोछ । वोँन धर्म विश्वको पूरानो धर्म अन्तर्गत पर्ने एक प्राचिन धर्म हो जसमा मानव निर्मित दर्शनभन्दा प्रकृति तथा प्राकृतिक शक्तिमाथी बढी विश्वास राख्दछ भने यस धर्ममा अन्य केही धर्महरुमा जस्तो मानव निर्मित मूर्ति तथा फोटो पूजा गर्ने प्रचलन छैन अर्थात  मानवरुपि भगवानमा विश्वास राख्दैन । अझ भन्ने हो भने वोँन धर्ममा भगवान (God) हुदैन, देवता (Deities) हुन्छ । त्यसैले वोँन धर्मलाई No God Religion (भवगान नभएको धर्म) पनि भन्दछ । शब्दगत अर्थ लगाउने हो भने पनि देवता र भगवानमा फरक पाउन सकिन्छ । तमु जातिले वोँन धर्म अनुसार प्राकृतिक श्रोत अर्थात प्रकृतिलाई पूजा गर्दछन् र तीनै प्राकृतिक श्रोत नै देवताको स्वरुप हो । वोँन धर्म अन्तर्गत खोलानाला, पोखरी, रुख, पहाड, डाँडाकाँडा, भिरपखेरो, बन–जङ्गल, ठुल्ठुला चट्टान, घाम–जुन, तारा, आकाश, भूमि, देउराली आदिलाई भोग–चलन गरी पूजा गर्दछन् । क्ल्हेसोँदी–प््रहेसोँदी, आजीखे–आजीमाँ, सिल्दो–नाल्दो, सिमे–भूमे, खेकु–माँङी, खेथे–माँथे, सग्र्याँ, ¥िहमरखे, छ्योप ¥हेबुरु, फैलु ¥हेबुरु,  आदी प्राकृतिक वोँन धर्म अन्तर्गतका देवताहरु हुन् । वोँन धर्म अनुसार संसार, जगतका सबै प्राकृतिक वस्तु, सजिव तथा प्राणीहरु सबैको आत्म हुन्छ भन्ने विश्वास राख्दछन् ।

वोँनको शब्दगत अर्थ लगाउनुभन्दा पनि वोँनले जनाउने संकेतको आधारमा परिभाषित गर्न उत्तम ठान्दछु म, किन कि तमु जातिले अवलम्वन गर्ने प्राकृतिक (प्रकृति पूजक) धर्मको संक्षिप्त (सारंश) रुपमा प्रयोग गरिएको शब्द हो –  “वोँन” । वोँन शब्दले प्रकृतिलाई जनाउछ भने तमु भाषामा वोँ भनेको प्रकृति हो । प्रकृति अन्तर्गत बनस्पति, बोटबिरुवा, खोलानाला, हावापानी, ढुंगामाटो, धातु, आगो, सौरमण्डल, वायुमण्डल आदी जस्ता प्राकृतिक वस्तुहरु पर्दछन् भने तमु भाषामा क्होँ भन्नाले डाँडाकाँडा, बनजंगल, पाखापखेरो तथा पहाडलाई बुझाउदछ । त्यसैले वोँनको शब्दगत अर्थ प्रकृति हो भन्ने बुझ्नु पर्दछ भने क्होँ भन्नाले प्रकृति रहने अर्थात प्रकट हुने भण्डार (खानी) भन्ने बुझ्नु पर्दछ । यही वोँ र क्होँ शब्दको साङ्केतिक अर्थ समेटेर नै बोन धर्म अन्तर्गत आराधना गरिने, पूजामाठ गरिने, दर्शन गरिने, प्रार्थना गरिने, धार्मिक अभ्यास गरिने तथा धार्मिक कर्म गरिने पवित्र धार्मिक स्थल (मन्दिर) लाई क्होँइवोँ भनिएकोछ भने बोन धर्म प्रवर्तक तथा पुरोहितहरु पच्यु, क्ल्हेप्री र वोन्पो लम्लाई क्रमशः नम्वोँ, क्यारवोँ र ग्युरवोँ पनि भनिन्छ । यी पुरोहितहरुको ज्ञान, अध्यात्मिक शाक्ति, विशेषता तथा धार्मिक कार्यशैलिको आधारमा वोँन धर्म प्राचिन जीववाद, प्रकृतिवाद र झाँक्रीवादको समिश्रण भएको विकसित रुप हो भन्ने बुझिन्छ ।

वोँन धर्मका पुरोहितहरु विशेषगरि तीन प्रकारका हुन्छन्, जुन पच्यु, क्ल्हेप्री र वोन्पो लम् हुन् भने थप एक अर्को पुरोहित (जसले ज्योतिषशास्त्र सम्बन्धि हेरकोर गर्ने काम गर्दछ) लाई पैँडी भनिन्छ । पैँडीले अरु पुरोहितहरुले जस्तो धार्मिक क्रियाकलाप तथा संस्कार र पूजाआजा गर्दैनन् । यी वोँन पुरोहितहरुले देववाणी(आकाशवाणी), जगदिश्वरवाद, अद्धैतवाद तथा ज्योतिषवादमा विश्वास राख्दछन् र यसैको आधारमा धार्मिक अनुष्ठान(आराधना) गर्दछन् भने पृथ्वीमा भएको सबै प्राकृतिक वस्तु(तत्व)हरुको आत्म हुन्छ भन्ने विश्वासमा कुनैपनि यज्ञ गर्दा पुरोहितहरुले आफ्नो वरिपरि भएको सबै प्राकृतिक चिजहरु(खोलानाला, डाँडाकाँडा, पोखरी, तलाउ आदी)लाई पुकार्ने गर्दछन्, जहाँ हरेक चिजलाई पुकार्दा धुप र अक्षेता चढाउने गर्दछ । धुप बाल्दा धुपको धुवाँले आकाशद्धार (Sky Gate) खोलेर आफुले पुकार गरेको देवताहरुलाई यज्ञसम्म ल्याउन सहयोग गर्ने विश्वास छ ।

विभिन्न कालखण्डमा भएका अतिक्रमण, दवाव र प्रहारहरुको कारण तमु समुदायमा विधमान वोँन खेगी (पच्यु क्ल्हेप्री, वोन्पो लम् तथा पैँडी)को शास्त्र (प्ये) लिखित रुपमा नभई मौखिक रुपमा सुरक्षित रहेकोछ । यो मौखिक रुपमा रहनुको कारण धेरै पूरानो तथा लिपिबद्ध नहुनुको कारण पनि हुन सक्दछ भन्ने विद्धानवर्गको ठम्माई छ । आखिर, जे होस् प्येमा भएका तथ्यहरुलाई नियाल्ने हो भने आजको बैज्ञानिकहरुको तथ्यसँग मेल खाने सत्यतथ्यहरु पाउन सकिन्छ भने तमु जातिको उत्पत्तिदेखि वर्तमान अवस्थासम्मको सम्पूर्ण ऐतिहासिक पृष्ठभूमि तथा पहिचान अनि युगयुगान्तरका सत्य घटनाहरुको दस्तावेजहरु पनि समावेश छन् जसलाई प्येताँ ल्हुताँ भनिन्छ । प्येताँ ल्हुताँमा मानव निर्मित दर्शन तथा मानव निर्मित भगवान छैन भने जीवनको सत्मार्गको ज्ञान, मोक्ष प्राप्तिका ज्ञान, जीवन दर्शनका ज्ञान आदिको बारेमा उल्लेख गरिएको पाईन्छ । यद्यपी प्रचार प्रसार तथा विकासको अभावमा वोँन धर्ममा भएको दर्शन, उपदेश, शिक्षा, ज्ञान तथा सन्देशलाई जनमानमा फैलाउन नसकिरहेको अवस्था छ । अब यसलाई फैलाउनको लागि प्रयोगात्मक तथा व्यावहारिक रुपमा उतार्दै नयाँ पिँढीलाई बुझाउने भावि सन्ततिहरुलाई सकरात्मक सन्देश दिने जिम्मेवार हाम्रो काँधमा आएकोछ, यस विषयमा सबै संघ–सँस्थाका नेतृत्ववर्ग, शिक्षितवर्ग तथा समाजका बद्धिजिविवर्गले पहिलो प्राथमिकता दिएर लाग्नु पर्ने समय आएकोछ । सबै तमुहरु एकजुट भएर आफ्नो मौलिक पहिचान, कुल–धर्म, संस्कार, सँस्कृति, परम्परा, भाषा, भेषभुषा लगायत ऐतिहासिक सम्पदा तथा पैत्रिक थलोको संरक्षण, सम्बर्धन तथा पवर्तन गर्न तर्फ सबै लाग्नु पर्ने नितान्त आवश्यक छ ।

- मल्याङ्गकोट – ४, स्याङ्गजा
(हालः युके )

Source: http://www.tamuhyula.com

तमु जातिको ऐतिहासिक कथा

कुकोनोरबासी तमु जातिको ऐतिहासिक कथा :


- मानवसृष्टीकाल बाट आफ्नो पित्रीकुल धर्मका पहिचान राख्ने मँगोल मुलका नेपाली आदिबासिहरु मध्ये तमु पनि एक जाती हो । आज छ २१औँ शताब्दिमा तमु जाती विश्वका अनेक देशका नागरिक भएर बसे तापनी मुल रुपमा नेपाली मुलकै मान्दछन । यही आधारले प्राचिन बँशावली खोज्दै जाने हो भने नेपालका तमु जाती मँगोल मुलका भएको मानिन्छ । तमु जातिको ' प्ये ' ईतिहासले पनि tamu जातिको उत्पती स्थल (Kokonor ) ताल उतर खण्डका गाउँ चो नाशा नाम लिएर तमु मौलिक धर्मगुरुहरुहरु द्द्वरा आज सम्म आफ्नै तमु भाषामा पढ्दै आएको छन । लेखक बिनएेचन्द्र तमुले कोकोनोर भ्रमण गरी खोज अनुसँधान गर्दा कोकोनोर क्षेत्रमा नहान्सी र टु जातिको बहुल्यत भएको पाएको छ भनेर  भन्नु भएको छ ।


- नहन्सी र टु जात थर तमु समुदायभित्र पनि पाईन्छ , यस्ले पनि तमु जाति कोकोनोर बाट आएका मँगोल जाती नै भएको प्रमाणित हुन्छ । तमु जातिको बिस्थापित मँगोल कोकोनोर ( स . फुँ . ती . क्याह्ल्श ) मा ज्वालमुखी धर्ती फुटेको ईतिहास सँग गाँसिएको पाईन्छ । तमु भाषामा स. फुँ . ती . भनेको नेपालीमा धर्ती फुटेकोलाई पनि भनिन्छ । आजको वैज्ञानीक युगमा ज्वालामुखी धर्ती फुटेर सयौँ माइल भुमी पुरिएको , सयौँ माइल कालो धुँवाले ढाकेर महिनौँ दिन अँध्यारो भएको दृश्या र तमु मौलिक धर्मगुरुहरुले पढेको ईतिहासमा नौँ घाम नौ जुन डुबेको लोप भएको हराएको पृथ्वी अँध्यारो नै अँध्यारो भएको भन्ने कथा र स. फुँ. ती. धर्ती फुटेको भन्ने ईतिहास ठ्याक्कै मेल खान्छ । पछी धुँवा हेट पछी एक घाम उदय भएको भन्ने ईतिहास पाईन्छ ।


- आठ घाम र् आठ जुन लाटोकोसेरो चराले खायो रे भन्ने दन्त्यकथा पनि पाईन्छ । किनकी त्यो चराले घाममा आँखा देख्दैन घाम शत्रु मानेर खाएको होला भनिन्छ , त्यो चराले अँध्यारो मन पर्दछ । तर त्यो आवश्यक पनि होइन होला ।  अँधेरो भएको एउटा उदाहरण ,वर्ष याममा लेकतिर कुहिरोले महिनौँ दिन सम्म घाम देख्न पाइँदैन । यस्तै अर्को उदाहरण पुष माघको महिना मैदानमा कुहिरो लागेर अँधेरो भएर घाम देख्दैन यि घटना स. फु. ती. क्य्हाल्सामा धर्ती फुटेर धुँवाले घाम नदेखिएको दृश्य र कुहिरोको दृश्य धेरै  मेल खान्छ । धर्ती फुटेर आफ्नै उत्पती थलो पुरिएर हजारौँ मनिस मृत्‍यु हुन सक्छ । बचेका मनिसहरुले आफ्नै सृष्टी कथा पढ्दै आएको हुनु पर्दछ । मनिस ठुलो दुर्घटनाबाट बचे पछी आज दोस्रो जन्म भयो अथवा सृष्टी भयो भन्ने चलन छ । यही आधारले स. फु. ती. क्यहाल्सार केप भनेको हो कि ?


- ज्वालामुखी पछी धर्ती फुटेर कालो धुँवाले हजारौँ माइल अँधेरो परेको र मनिसहरुलाई लावाले पुरेको गाउँ शहरहरु पुरिएको , मनिसहरु बसाई सरेका दृश्या झुटो हुनै सक्दैन ।  यस्को उदाहरण अघी नि दिइसकेको छ । हजारौँ वर्ष अघी आजको जस्तो थिएन लिपी थिएन फेरी आज २१ औँ शताब्दी सम्म तमु भाषामा पुर्खहरुको इतीहास मौखिक रुपमा पढ्दै सँस्कार सँस्क्रीती र परम्परालाई सँरक्षण गरी तमु जातिको परिचय दिँदै आएकाछन । तमुहरु ( स. फु. ती. ) धर्ती फुटे पछी मात्रीभुमी छोडि बसाईसराइको क्रममा मँगोल चिन तिब्बत हुँदै आजको नेपाल लमजुँग हिमाल र अन्नपूर्ण हिमालको काखमा रहेको कोह्ला सोँथार टोह सम्मका इतीहास तमु भाषामा मौलिक धर्मगुरुहरु द्द्वर आजपर्यान्त पढ्दै आएको छ ।


- तमु जातिमा यही ३ - ४ सय वर्ष यता एक दुई बिगुवा तमुहरुले अगुवा गरेर आफ्नै भाषा , सँस्कार र मँगोल अनुहार नै लुकाएर अर्यानहरुका झोला बोकुवा तमुहरु आर्यानहरुको इसारामा एक समुदाय तमुहरु पश्चिम भारत राजिस्तान कन्नौजबाट बसाई आएको हिन्दू जनैधारी चन राजपुत्र भार्द्दोज ऋषिमुनिका सन्तान देखाउदै आएक छन र केही गुरुङहरुले यही जनैधारी राजपुत्र हुँ भनेर स्विकार पनि गर्दै आएको पाईन्छ । तर तमुहरुको आफ्नै भाषामा पढ्ने मौखिक प्ये , ईतिहासमा गुरुङहरु भारत बाट बसाई आएको भन्ने ईतिहास कहीँ कतै पनि उल्लेख गरिएको पाईदैन । सत्य र तथ्य के हो ? २१औँ शताब्दिका पढेलेखेका बिद्द्वान तमुहरुले अनुसँधान गरेर स्पष्ट गर्नु पर्ने अतिआवश्यक देखिन्छ ।


- तमुहरु आज आफ्नै भाषामा ईतिहास र अर्थ पाइने जात थर भन्नुमा लाज मानेको देखिन्छ । तर बाहुन आर्यन भाषामा उचारण गरेको थर - लामिछने , गोतामे घोण्डे,घोताने गुरुङ भन्दा आफुलाई सम्मानित ठन्दछन र लम लाई लामा , क्ले लाई घले भनी अमौलिक र आयतित शब्दभ्रममा पारीरहेका छन । यि उदाहरणहरुले अघी लामिछने थियो र पछी गुरुङ भएको स्पष्ट हुन्छ । आज नेपालम राजनिती गर्नेहरु हामी आदिबासी जातिहरुका परिचय , हकअधिकार र स्वयत्तताका आवाज उठाउदै आएको छ । यहाँ प्रश्न उठ्छ कि यि आर्यन ब्रहमण गोत्रीया गुरुङहरु आदिबासी जनजाती भित्र पर्छ कि गैर प्रवासी आर्यनमा पर्दछ होल ? एउटा प्रश्न चिन्ह हाम्रो सामुने देखिन्छ । स्वयँ गुरुङ लेखक र् बुद्दिजिविहरुलेपनि आफु भारत राजिस्तानका कन्नौज बाट आएको जनैधारी राजपुत्र भनेर पुस्तक नै लेखेका छन ।


- गुरुङ लेखकहरुका पुस्तकको आधार लिएर होलान नेपालका बिद्द्वानहरु र लेखकहरुले लेखिएको पुस्तकहरुमा गुरुङ जाती मुल रुपमा दुई भागमा बिभाजित छन भनेर कलेज र विश्वबिद्धलयमा पढाउदैछन । लेखमा भारत बाट आएका चन राजपुत्र गुरुङहरु मंगोल बाट आएका म्हिन कुगी तमुहरु भन्दा आफु उच्च जात मान्दो रहेछ भनेर उल्लेख गरी लेखेका पुस्तक आज सम्म पढाउदै आएको छ । के यि गुरुङहरु साँच्चै नै भारत र मँगोल बाट आएकाहरु मिसिएकै हुन त ? होइन भने यस्ता लेखहरुका बारेमा गुरुङ समुदायमा किन मौन छन त ? किन आवाज उठाउदैन , आवाज नउठाउनुको अर्थ दुई भागमा नै बिभाजन छ भनेर स्विकारेको हुन त ?


- गुरुङ समुदायमा धर्मको नाम लिएर पनि दुई भागमा बिभाजित देखिन्छ । बुद्ध धर्मको नाम जोडेर लामा धर्मिहरु ॐकार धर्मको नाम बाट आर्यन हिन्दूधर्मका  छातामुनी बसी हिन्दू सँस्कारका १३ दिन  ४५ दिनमा कृयाकर्मा गरी  हिन्दू धर्मको शाखा बनेका छन भने कुल धर्मलवम्बि तमुहरु आफ्नै तमु भाषा पढेर प्राकृतिक बोन धर्म आफ्नै पच्यु , क्लेप्री र बोन्पो लम पुर्खौली धर्मगुरुहरु बाट ३ दिने सँस्कार गर्दै आएको छ । तिबतियन लामा पुरोहितहरु बुद्ध परम्परा अनुसार सँस्कार गरेको पनि भनिन्छ तर बुद्धको जीवन दर्शन सँग पट्टक्कै मेल खाँदैन । नेपालमा तमु जातिको आफ्नै भाषा भेष सँस्कार सँस्क्रिती र धर्म भएको आदिबासी हुँँ पनि भनिन्छ तर तिब्बती लामाले तिब्बती भेष लगाएर तिब्बती भाषामा पढेर तिब्बती सँस्कार गरिन्छ ।


- बुद्धका दर्शन अनुसार त श्रीमती त्यागेका छन , तर गुरुङ लामाहरुले त श्रीमती राखेका छन । नेपालमा नै गुम्बमा बस्ने मनाँगे लामा र तिब्बती लामाहरुले विवाह गर्दैनन , नेपालमै नेवार जाती पनि बुद्धिस्ट नै भन्छ तर नेवारहरुले ढ्याँग्रो बजाएर सँस्कार गरेको पाइन्दैन । गुरुङ बुद्धिस्टहरु गुम्बामा विवाह गरेको पाईन्छ तर अरु जातिका बुद्धिस्टहरुले गुम्बामा विवाह गर्दैनन । बुद्धको जन्म नेपालमा भएको भन्छ ज्ञान भारतमा प्राप्त भएको भनिन्छ , बुद्ध पाली भाषा बोल्नुहुन्थ्यो भन्छ जाती आर्यन शाक्य वंश भनिन्छ । तर गुरुङ बुद्धिस्टहरुका परम्परामा भाषा भेष सँस्कार सबै तिब्बती नै देखिन्छ । नेवार र भारती बुद्धिस्टहरु सँग कतै मेल खाँदैन । नेवार बुद्धिस्टहरु नेपाली भाषामा ,म्यानमार ,थाइल्यण्ड श्रीलँकाली बुद्धिस्टहरु आ_आफ्नै भाषामा बुद्ध पुजिन्छ भने के गुरुङ जातिले गुरुङ भाषामा बुद्धको पूजा गर्नु मिल्दैन र ?


- धर्म मनिसको आस्था र् बिचार  हो । मनिस स्वतन्त्र चाहन्छ , आफ्नै ईच्छ्यको धर्म मान्न चाहन्छ र् मान्न पाउनु पनि पर्दछ यही मानव धर्म पनि हो । धर्ममा जाती लिङगको परिचय हुँदैन मात्रा मानवको परिचय हुन्छ । तर जातिको परिचय भनेको भाषा सँस्कार सँस्क्रिती र् परम्परामा आधारित भएको पाईन्छ । के गुरुङ लामाले तिब्बती भाषा पढेर ,तिब्बती भेस लगाएर गुरुङ जातिको परीचय दिन्छ ? के गुरुङ जातिको आफ्नै भाषा भेस परम्पारिक सँस्कार छैन र ? यदी छ भने किन लुकाउने र मेटाउने तिर लागेको छ । आज तमु धीँ , तमु छोँज धीँ , तमु बौद्द सेवा समाज अदी नाम बाट चिनिन्छ र यही सँघ सँस्थाको सभा-समरोहमा तमु भेष लगाउने तमु भाषा बोल्नु पर्ने पनि भनिन्छ । तर यही सँघ्-सँस्थमा तिब्बती भेष र भाषामा पढेर कार्यक्रम थालिन्छ भने अब यि सँघ सँस्थाहरुलाई तमु जातिको धीँ भन्ने कि तिब्बती धीँ भन्ने .....??????

ल्होकोर निवै ल्हेकोर ( वर्गचक्र र वर्षचक्र)

Buddhi Tamu

ल्होकोर निवै ल्हेकोर ( वर्गचक्र र वर्षचक्र):

तमुजातिको ल्हो पद्दतिमा "ल्होकोर" र "ल्हेकोर" रहेको पाईन्छ। ल्होकोर भन्नाले हरेक बाह्र वर्षमा सोही ल्हो पुन: आएको अर्थात् कुनै एक ल्होको पुरा चक्रलाई एक ल्होकोर मानिन्छ भने ल्हेकोरमा ल्हो पनि आएको हुन्छ।

तर ल्हेकोर चाहि एक पटक आएपछि दोहोरिदैन भने बाह्र ल्होकोरको एक "ल्हेकोर" हुन्छ। ल्होकोर पुरा भएको शुभ-अशुभ अवसरमा मनाईने तमु महान पर्व "ल्होसार" हो। यो च्यु ल्होबाट शुरु हुन्छ। यसैले यस ल्होलाई ल्हो क्र ( शिर) मानिन्छ भने फो ल्होलाई ल्हो मे (अन्त्य) मानिन्छ। सृस्‍टिदेखि कस्ले के ल्होको शुरुवात गर्‍यो र कति समय भोग गरेको थियो।

ती बाह्र ल्होहरु एकीकृत भएर हालसम्म कति ल्होकोर मनाइँयो? कति वर्ष भयो?

एक ल्होकोरमा बाह्र वर्ष हुन्छ भने ल्हेकोरलाई वर्षमा परिणत गर्न बाह्रले गुणा गर्नु पर्दछ। ल्हो गणनाअनुसार हाल सम्ममा २६,८९५ ल्होकोर (वर्ग चक्र)लाई बाह्र ल्हो (वर्ग)ले गुणा गरी हालसम्मको ल्हेकोर (तमु वर्ष)३२,२६४ पुगेको अनुमान गरिन्छ भने यस सम्बन्धी American National Social Scientist & Mongolian history को अनुसन्धान अनुसार तमुको प्ये ३०,००० वर्ष पुरानो भएको पुष्टि गरेका छन्।

साभार: तमु छ्या ल्हु ताँ।

 प्रस्तुतकर्ता: प. पैं. चि. श्री यारजङ्ग क्रोम्छैं तमु
 पच्यु प्रमुख तथा सल्लाहकार
 तमु प्ये ल्हु संघ यूके।

 

 

 

क्होईडुलु म्यारक्या-प्ह्यडुलु म्यारक्या

Buddhi Tamu

प्राकृतिक नियमको आधारमा समयलाई हिउँद र वर्ष गरी २ याममा बिभक्त गरिएको छ। प्रकृति पूजारी, वोन धर्मावलम्बी तमु (GURUNG) जातिका पुर्खाहरुले पढ्ने प्ये ( शास्त्र ) का अनुसार हिउँद लागेको समयलाई "क्होईडुलु म्यारक्या" र वर्ष लागेको समयलाई "प्ह्यडुलु म्यारक्या" भनिन्छ।
आज श्रावन महिनाको पहिलो दिन "क्होईडुलु म्यारक्या" को सुरुवात गरेको दिन मानिएको छ।

यसै अवसरमा सम्पूर्ण तमु महानुभावहरुमा सुख, शान्ति, संमृद्धि एवम् उत्तरोत्तर प्रगतिको कामना!!!

प्राकृतिक देवता (भगवान); क्ल्हेसोँदी, प्ह्रेसोँदीले रक्षा गरुन!!!

द्रष्टब्य: आजको दिन गरिने संस्कार यथावत नै छ। बेलुकी घरबाट आजका लागि अगुल्टो फाल्ने काम चाँही नबिर्सौँ।

-जय तमु।

म्होसी त्हेँ किन गरिन्छ ?

Chun Gurung हामी तमु (गुरुङ) जाती हरु एक हौ 

म्होसी त्हेँ किन गरिन्छ ? मृतक आत्मालाई प्रेतआत्मा सर्बिमोंबाट मुक्त गरि स्वर्गमा खेकु-माङी पितृ संग लिन गर्नको लागि गरिन्छ ! यो खेगी पच्यू गुरुबाट गरिने एउटा महत्वपूर्ण तमु जातीको यज्ञ ( त्हेँ ) हो जो एक दिनभर लाग्छ ! चैकु, मैकु, रिकु, थिकु यी मों ले गर्द मानिस ३ कालमा मृत्यु हुन्छन ! बच्चाकाल , बुढेसकाल र आकाल जो बीकालमा मृत्यु हुन्छन जस्तै- पोरोई चब, सिई चब, मिई चब, क्युई चब, चेइ चब र मोई चब आर्थात - ...भीर, रुख, आगो, पानी, बाघले खाएको र विभिन्न नराम्रो घटना भएर मृत्यु हुने सिमीलाई प्रेतात्मा सर्बिमोंले सराप दिई नर्ग लोक पुग्ने बजय बायु लोकमा पुग्छन र यिनै आद्रिस्य प्रेतात्माको शक्तिले गर्द हावाको रुप लिईजिबित मानिसलाई दुख-बिमार गर्ने तर्साउने आदि गर्छन तेसैले बिकालमा मृत्यु हुने सिमीलाई म्होसी त्हेँ गर्न आति जरुरि छ सिमीलाई पहिला बायु लोकबाट नर्ग लोकमा ल्याउछ तेसपछी स्वर्ग लोकमा पुरयाउने प्ये बिधि गरिन्छ र पितृले बल्ल शान्ति पाउछ !!!

A Shamanic Ritual in Nepal - 1992

A shamanic ritual in a Gurung Village in Nepal in 1993-फैलु तेंह्

Visits to a Gurung Cultural Centre (KOINBO) Nepal 1995 to 2008

TPLS Logo

पच्यू, क्लेप्री र वोन्पो लम्(The Pachyu, Klepree & Bonpo Lam-Tamu Priest)

गुरुङ वेद प्रशिक्षण समारोह

प्रकाश डोटेल, स्याङ्जा-१३ जेठ । गुरुङ समुदायको प्रमुख धार्मिक ग्रन्थ बेद लोप हुन लागेको भन्दै स्याङ्जाको केवरेभाज्याङ्ग गाविस बनकटाका युवाहरु सोको संरक्षण अभियानमा लागेका छन् ।

आफ्नो धर्म संस्कार संस्कृति र परम्परा जोगाउँ भन्ने मूल मन्त्रका साथ बनकट्टा वेद संरक्षण तथा सम्बद्र्धन कार्यसमितिले आयोजना गरेको एक महिने वेद प्रशिक्षणमा स्थानीय गुरुङ समुदायका युवाहरु उत्सापूर्वक लागेका हुन् ।
गएको वैशाख १ गतेबाट सुरु भएको वेद प्रशिक्षणमा स्थानीय १३ जना युवाहरुको सहभागिता थियो । सदिऔंदेखि बसोबास गर्दै आएको जनजातिमध्ये गुरुङले आफ्नो धर्म संस्कार भाषा संस्कृति परम्परा र भेषभूषा भुल्दै जाने अवस्था देखिन थालेपछि संस्कार र संस्कृति जोगाउनका लागि युवाहरुलाई प्रेरित गर्न प्रशिक्षण कार्यक्रम गरिएको तमू छोंज धीं स्याङ्जाका सदस्य भोजराज गुरुङले बताए ।
एक महिने वेद प्रशिक्षण कार्यक्रमको शनिबार समापन गरिएको छ । समापन कार्यक्रममा बोल्दै केन्द्रीय पेलु संघका संस्थापक अध्यक्ष क्याप्टेन भुवनिसं गुरुङले प्रशिक्षण कार्यक्रम गुरुङ जातिका युवाहरुलाई धर्म संस्कृति र परम्पराको संरक्षणमा लाग्न सहयोगीसिद्ध हुने बताए ।
समापनका अवसरमा तमू सुधार समितिका पूर्व अध्यक्षँ महेश गुरुङ छथर तमू सुधार समितिका अध्यक्ष द्रोणबहादुर गुरुङ समाजसेवी इन्द्रबहादुर गुरुङ गुरुङ समाज सुधार छथरका सल्लाहकार मनबहादुर गुरुङ समाजसेवी गोवद्र्धन गुरुङ भुपेन्द्र गुरुङलगायतले धर्म संस्कार र संस्कृतिका संरक्षणबारे चर्चा गरेका थिए ।
स्थानीय समाजसेवी गौबहादुर गुरुङको सभापतित्वमा सम्पन्न कार्यक्रमको साचालन पूर्णबहादुर गुरुङले गरेका थिए भने कार्यक्रमबारे आदिवासी जनजाति महासंघ काठमाण्डौ जिल्ला समन्वय परिषद्का अध्यक्ष लोकबहादुर गुरुङले प्रकाश पारेका थिए ।(Source: merosyangja.com)

Shaman, Tamu-Gurung Funeral, 1973-74

Shaman, Gurung Funeral, Mauja Village, Kaski District, Nepal circa 1973-74 (Source Picasa)

कुशेँ औंसीको तपाईंलाई धेरै-धेरै शुभकामना छ।

Buddhi Tamu
प्रकृति पूजारी, वोन धर्मावलम्बी तमु (गुरुङ्ग)हरुमा पनि औशी अर्थात आमावाश्या तिथिकै दिनमा आमा र बाबाको मुख हेर्ने दिन भनेर निकै चर्चा पाएको छ। तर फाल्गुन पूर्णिमा तिथिमा पर्ने तमु जातिको खे-कु त्हेँ अर्थात आफ्ना बाबाको पूजा र सम...्मान गर्ने दिन, माँ-ङी त्हेँ अर्थात माघे संक्रान्तिको तिथिमा आफ्ना चेलीबेटी आफ्ना आमाको पूजा र सम्मान गर्ने दिन हो। भन्ने कुरा पनि

अचेतन रुपमै तमु जातिले पनि यस प्रकारका गैर-तमु पर्वहरुको बिकास गर्दै लग्ने हो भने भोलिको दिन के होला।

तमु भाषा अर्थात तमु भाषाको शास्त्रीय च्वोँ भाषामा "खे" को अर्थ नेपालीमा पित्री, "कु" को अर्थ "नौँ" र "माँ"को अर्थ आमा, जननी, "ङी" को अर्थ "सात" भन्ने हुन्छ।

कुशेँ औंसीको तपाईंलाई धेरै-धेरै शुभकामना छ।

तमु प्ये ल्हु संघ

गुरुङहरुको असली पहिचान पवित्र क्होईवु धिँ.....!

मेघ राज तमु

सम्पुर्ण गुरुङ मित्रहरु, तपाईहरु नझुक्किनु होला। यो गुम्वा होइन् । यो त गुरुङहरुको असली पहिचान पवित्र क्होईवु धिँ हो।

क्होईवो कसरी हुन गयो त ? भन्ने विषयमा यसरी वर्णन गरिएको छ। सफुती क्ह्यल्सामा 'क्ल्हेसोंदी', 'प्र्हेसोंदी' महा-गुरुहरु, महा-पुर्खाहरुको जन्म भयो । सो गुरुले यस् पृथ्वीमा सम्पूर्ण वनस्पती, पशु-पंक्षि जिव, जन्तुहरुको उत्पत्ति गराएको 'तमु प्ये' मा उल्लेख गरेको छ । ९ महा-गुरुहरु र ७ माङीहरुको सृस्‍टि गरिएको छ । प्ये छ्या ल्हु (तमु संस्कार, संस्कृति, परम्परा )को त्यो ठाउँबाट सुरुवात गर्दै आएको हो भनेर उल्लेख गरिएको छ । ज्ञान मागेर लिने गुरुको घरलाई 'क्ल्हे धीं' (गुरुको घर) भनिएको थियो । "क्होईवो धीं कसरी गरौँ ?" भन्ने बिषयमा छलफल गरिएको थियो । के कसरी के को आधारमा छलफल गरियो ? भन्ने सन्दर्भमा 'क्हो' भनेको क्ल्हेसोंदी प्र्हेसोंदीको 'क्हो' जसरी बनस्पतिहरुको रुप त्यस्तै हामी तमुजतिहरुको 'क्हो' । 'क्हो' भनेको सम्पूर्ण तमूहरुको आङ (अङ्ग) 'वो' भनेको हाम्रो तमुहरुको धर्म 'वोन' हो भन्ने अर्थ दिएको छ । यसरी 'क्होईवो धी' को स्थापना गरे । सो घरमा 'क्ल्हे' गुरुहरुद्वारा पूजा-पाठ गर्ने, चाड पर्वहरुमा, चाड प्रवचन गर्ने, 'क्ल्हे' द्वारा शिक्षा आर्जन गर्ने, आफ्नो धर्म मान्ने र यस् घरमा जम्मा हुने भनेर योजना बनाए । त्यसैगरी सबै लागी पारिरहे सम्पूर्ण तमुहरुले 'क्होईवो धीं' लाई नै आफ्नो प्रमुख धीं माने त्यसैले हामी गुरुङहरु गुम्बा मठ्-मन्दिरमा होइन आफ्नो क्होईवो धींमा गएर आफ्नो कुलको र प्राकृतिक सिल्दो नाल्दोको पूजा गर्ने हो ।

यहाँ कतिपय मित्रहरुले वोन धर्म भनेको के हो पहिलो चोटि सुन्दैछु भन्ने पनि देखियो।
वोन भनेको के होला ? यहाँ क्होइ + वो' गर्दा 'क्होईवो' भएको छ । हामीहरुले 'क्ल्हे' गुरुहरुसँग शक्ति लिन्छौं । शक्ति लिनुलाई 'वो न्वोव' भनिन्छ, शक्ति ग्रहण गरी काम गर्नु भन्ने अर्थ हो । पछी 'वो न्वोव' बाट 'वोन धर्म' हुन गयो भनिएको छ । यसरी हामीले जहिले पनि पितृहरुको शक्ति, गुरुहरुको शक्ति, र प्राकृतिक सिल्दो नाल्दोहरुको शक्ति अनुसार काम गर्दैछौँ त्यसर्थ हामी प्राकृतिकवादी हौं । हामी पुरानो कुल धर्मवादी हौं भनेर यसरी व्याख्या
गरिएकोछ।
जस्तो:- प्ये क्ल्हे = शास्त्रको मालिक, छ्योय क्ल्हे = संस्कार, संस्कृतिको मालिक, स्य क्ल्हे = सम्पत्तिको मालिक, चोकै क्ल्हे = गाउँको गन्ने मान्नेको मालिक आदि । यसरी हामीले जुनसुकै कार्यहरु गर्दा पनि 'क्ल्हे' लाई पुकार्नु पर्ने हुन्छ । पुर्खाहरुले गरिरहेका कुरालाई नै निरन्तरता दिईरहेको छ ।

यहाँ गुरुङको  धर्म साँस्कृतिको सत्य तथ्य जानकारी लिन चाहाने जिज्ञाशुहरुले आधिकारिक वेब साईट www.tamu-pyelhu.org हेर्नु होला धन्यवाद!!